Na przestrzeni wieków prawoznawstwo utworzyło rozmaite sposoby klasyfikowania i podziału przepisów, aby lepiej zrozumieć istotę owych regulacji. Nie sposób omówić całego zagadnienia za jednym razem, dlatego w dzisiejszym artykule zostaną przedstawione jedynie najpopularniejsze kategorie przepisów prawa cywilnego.

Ius cogens oraz ius dispositivum
Zróżnicowanie przepisów prawa cywilnego przejawia się między innymi odmiennym sposobem wyznaczania, jakie zachowania są pożądane. Przepisy dzielimy zatem na ius cogens oraz ius dispositivum. Część regulacji posiada poniekąd dwojaki charakter, są to wówczas normy jednostronnie bezwzględnie wiążące.

Ius cogens – tego rodzaju przepis jest określany mianem bezwzględnie wiążącego, ponieważ adresatowi nie zapewnia się autonomii podejmowania decyzji – tylko jedno zachowanie jest dopuszczalne.
Przykład: art. 119 Kodeksu cywilnego „Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną.”

Ius dispositivum – przepisy o tym charakterze nazywa się także względnie wiążącymi, ponieważ pierwszeństwo przed wolą ustawodawcy mają postanowienia umowy między stronami danej czynności prawnej. Zakres przestrzeni decyzyjnej jest zazwyczaj szeroki, choć nie nieskończony – postanowienia umowy nie mogą stać w sprzeczności z prawem.

Przykład: art. 41 Kodeksu cywilnego „Jeżeli ustawa lub oparty na niej statut nie stanowi inaczej, siedzibą osoby prawnej jest miejscowość, w której ma siedzibę jej organ zarządzający.”
Istnieją przepisy działające wobec jednej strony jako ius cogens, zaś wobec drugiej jako ius dispositivum. Normy jednostronnie bezwzględnie wiążące wyznaczają pewien minimalny standard i jednocześnie nie stoją na przeszkodzie, by ów standard podnosić.

Przykład: art. 764 indeks 1 § 2 Kodeksu cywilnego „Ustawowe terminy wypowiedzenia mogą zostać umownie przedłużone, z tym że termin ustalony dla dającego zlecenie nie może być krótszy niż termin ustalony dla agenta (…)”

Lex generalis oraz lex specialis
Przepisy różnią się szczegółowością regulowania danych dziedzin życia społecznego. Przepisy lex generalis są ogólne, lex specialis odnoszą się zazwyczaj do detali zagadnienia.
Przykład lex generalis: art. 10. § 1. Kodeksu cywilnego „Pełnoletnim jest, kto ukończył lat osiemnaście.”

Przykładem lex specialis względem przytoczonego powyżej przepisu jest art. 10. § 2. Kodeksu cywilnego „Przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje pełnoletność. Nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa.”

Lex generalis w tym przypadku wskazuje na ogólną zasadę. Lex specialis z kolei dookreśla szczególne, rzadsze przypadki często będące wyjątkami od uprzednio określonej zasady.

M.Z.