Z chwilą zawarcia związku małżeńskiego, pomiędzy małżonkami powstaje ustrój wspólności małżeńskiej majątkowej. Oznacza to m.in., że przedmioty zakupione w trakcie trwania związku małżeńskiego wchodzą do majątku wspólnego. Nie ma zatem podziału na „moje” i „twoje”. Dochody każdego z małżonków pozostają wówczas „wspólne” (wchodzą do majątku wspólnego). Nie oznacza to jednak, że w przypadku podziału majątku wszystko musi być dzielone po połowie. Niezależnie bowiem od kwestii równości udziałów w majątku wspólnym (o czym poświęcony był osobny artykuł) – małżonkowie mogą bowiem rozliczać nakłady poczynione na majątek wspólny. Sprowadza się to nade wszystko do sytuacji, w której przedmiot majątku był kupiony w trakcie trwania związku małżeńskiego, ale środki na jego nabycie pochodziły z majątku osobistego któregoś z małżonków. Formalnie zatem rzecz nabyta w ten sposób weszła do współwłasności, ale jej podział (i rozliczenie) mogą już uwzględniać poczyniony nakład przez jednego ze współmałżonków.

Zgodnie z dyspozycją art. 45 § 1 k.r.o. …Każdy z małżonków […] Może żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny. Nie można żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności… Przepis ten reguluję podstawę żądania rozliczenia nakładów z majątku jednego z małżonków na rzecz wspólną. Rozliczenie to może zostać dokonane na etapie sprawy o podział majątku (a zatem po ustanowieniu rozdzielności majątkowej czy też na skutek rozwodu). W tym celu niezbędne będzie jednak sformułowanie konkretnych roszczeń, opartych na art. 45 k.r.o.

Rozliczenie nakładu może zostać przeprowadzone w oparciu o zasadę nominalizmu (ujęcie kwotowe) lub zasadę surogacji (czyli proporcji udziału wkładu w cenie zakupu). Najlepiej opisać to na przykładzie. Pan X miał oszczędności „kawalerskie” w kwocie 100.000 zł. Po zawarciu związku małżeńskiego przeznaczył je na zakup lokalu wraz z Panią Y. Wartość zakupu wynosiła 200.000 zł Obecnie lokal jest warty 400.000 zł. W ramach sprawy o podział majątku Pan X może wnosić o przyznanie na jego rzecz prawa własności lokalu ze spłatą na rzecz Pani Y. Spłata jednak może zostać pomniejszona o wartość poczynionych nakładów. W ramach samego podziału wynosiłaby połowę wartości lokalu (200.000 zł). Jednakże przy zastosowaniu przepisu art. 45 k.r.o. spłata wyglądałaby następująco:

a) przy zasadzie nominalizmu: 400.000 zł / 2 – 100.000 / 2 = 150.000 zł

b) przy uwzględnieniu zasady surogacji: 400.000 zł / 2 – 200.000 / 2 = 100.000 zł

Celem surogacji jest bowiem odwzorowanie wartości poczynionego nakładu. Skoro w przytoczonym przykładzie Pan X dokonał nakładów odpowiadających połowie wartości nabytego lokalu, to pomimo wzrostu wartości lokalu – nadal jego udział powinien być liczony jako połowa wartości (proporcja w nabytym prawie wartości). Tym samym zasada surogacji przyjmuje postać waloryzacji poczynionych nakładów finansowych.

Podstawę wyliczenia wartości nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny wg zasady surogacji, wyznacza art. 33 pkt 10 w zw. z art. 45 § 1 zd. 2 k.r.o.  Kwestię dotyczącą proporcjonalnego ujęcia wartości składników majątku rozstrzygnął m.in. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 19 października 2018 r., sygn. akt III CZP 45/18, w której czytamy, że …Rzecz nabyta w trakcie trwania małżeństwa, w którym obowiązuje ustawowa wspólność majątkowa, w części ze środków pochodzących z majątku osobistego jednego z małżonków, a w części z ich majątku wspólnego, wchodzi do majątku osobistego małżonka i do majątku wspólnego małżonków w udziałach odpowiadających stosunkowi środków przeznaczonych z tych majątków na jej nabycie, chyba że świadczenie z majątku osobistego lub majątku wspólnego przekazane na nabycie rzeczy miało charakter nakładu, odpowiednio, na majątek wspólny lub osobisty… W powyższym rozstrzygnięciu wskazano, że zagadnienie dotyczące surogacji było już przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego. Docelowo, wskazana wyżej teza nie ma charakteru odosobnionego. Docelowo, za pewne należy uznać, że …celem surogacji dotyczącej majątku osobistego jest zachowanie wartości tego majątku mimo zmiany jego poszczególnych składników (zob. np. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 19 sierpnia 2009 r., III CZP 53/09, OSNC 2010, Nr 2, poz. 28, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 października 2009 r., I CNP 43/09, nieopubl., postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 czerwca 2008 r., IV CSK 60/08, nieopubl.)…

M.S.