czyli o zmianach w prawie dotyczącym przeciwdziałania przemocy w rodzinie

Michał Sieruga

Przeciwdziałanie przemocy, w tym na płaszczyźnie stosunków rodzinnych, stanowi istotne wyzwanie dla instytucji państwowych. Jest to zadanie o niezwykłej doniosłości zważywszy m.in. na destrukcyjny wpływ przemocy na stabilność rodziny czy na rozwój dzieci. Zarazem to zadanie niełatwe, gdyż przemoc jest zjawiskiem niejednorodnym, a w społeczeństwie wciąż pokutuje szereg uprzedzeń i mitów na jej temat. Sprawcy pozostają nieukarani, a osoby doświadczające przemocy wolą zachować milczenie. Państwo podejmuje więc działania, aby skutecznie walczyć z tym zjawiskiem. Trafnym rozwiązaniem może okazać się funkcjonowanie procedur Niebieskiej Karty.

Krótka historia…

Pierwsze całościowe opracowania, w jaki sposób reagować na zjawiska przemocy w rodzinie, powstały w oparciu o delegację z Ustawy o Policji z 6 kwietnia 1990 r. Na podstawie art. 7 ust. 1 pkt. 2 tegoż aktu, Komendant Główny Policji mógł wydawać zarządzenia określające formy i metody pomocy w tym zakresie. Dnia 31 grudnia 2002 r. zostało zatem wydane Zarządzenie nr 21, które 18 lutego 2008 r. zastąpiło Zarządzenie nr 162. Jednakże procedura „Niebieskiej Karty” funkcjonowała już w praktyce od października 1998 r., będąc stosowaną przez funkcjonariuszy Policji i pracowników opieki społecznej. Przełom w udzielaniu wsparcia rodzinom dotkniętym zjawiskiem przemocy nastąpił jednak z chwilą przyjęcia ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. W jej zapisach znalazła się szeroka definicja przemocy, nie ograniczająca się jedynie do agresji fizycznej. Ustawa zawierała również zestaw środków, które miały służyć ochronie osób dotkniętych przemocą. Katalog ten został zmieniony w znaczącej nowelizacji z dnia 10 czerwca 2010 r. Wówczas też powołano do życia wyspecjalizowaną instytucję zespołu interdyscyplinarnego, działającego na poziomie gmin (dzielnic) , która w sposób całościowy miał zajmować się wspieraniem rodzin dotkniętych problemem przemocy. Dopiero przyjęcie przez Radę Ministrów rozporządzenia z 13 września 2011 r. w sprawie procedury „Niebieskiej Karty” oraz wzorów formularzy „Niebieska Karta”, pozwoliło jednak na bardziej efektywne wypełnianie obowiązków przez instytucje państwowe.

Przemocą w rodzinie jest jednorazowe lub powtarzalne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste osób najbliższych lub wspólnie zamieszkujących, w szczególności wymierzone przeciwko zdrowiu, życiu, godności czy wolności w tym seksualnej. Zachowanie takie powoduje szkody fizyczne lub psychiczne oraz poczucie cierpienia i krzywdy.

Dlaczego „Niebieska Karta” jest tak pomocna?

Procedura „Niebieskiej Karty” sprowadza się do kilku założeń, które znacznie zwiększają skuteczność działań w walce ze zjawiskiem przemocy w rodzinie. Przed wszystkim przepisy przewidują obowiązek reagowania szerokiej grupy osóbna sygnały, świadczące o niepokojących zjawiskach w rodzinie. Osobami tymi są pracownicy opieki społecznej, gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, funkcjonariusze Policji, pracownicy oświaty (np. nauczyciele w szkołach) oraz pracownicy ochrony zdrowia (m.in. lekarze, pielęgniarki). Wskazane jednostki mają obowiązek podjąć rozmowę ze zgłaszającą się osobą, wypełnić odpowiedni formularz oraz przekazać sprawę do najbliższego zespołu interdyscyplinarnego. Zespół podejmuje dalsze czynność mające na celu ochronę osoby pokrzywdzonej. Wskazane wyżej osoby zostały zobowiązane do podjęcia doraźnych czynnościwzględem jednostek, co do których zachodzi przypuszczenie, iż mogły doświadczyć przemocy w rodzinie. I tak:

  • pracownik socjalny:diagnozuje sytuację rodziny, udziela informacji o możliwej pomocy, organizuje dostęp do usług medycznych, podejmuje działania mając na celu ochronę dzieci, zapewnia całodobowe schronienie w specjalistycznej placówce, może także prowadzić rozmowy z osobą, która ma stosować przemoc w sprawie jej leczenia lub terapii,
  • funkcjonariusz Policji:udziela pierwszej pomocy, podejmuje działania zapewniające ochronę życia, zdrowia i mienia osób dotkniętych przemocą a w razie możliwości przeprowadza rozmowę z osobą mającą stosować przemoc w tym informując ją o odpowiedzialności karnej za jej czyny. Funkcjonariusz przeprowadza zarazem czynności procesowe zmierzające do zabezpieczenia dowodów i składa systematyczne wizyty sprawdzające stan bezpieczeństwa osób dotkniętych przemocą,
  • pracownik ochrony zdrowia:udziela pomocy medycznej i informuje o możliwości uzyskania wsparcia oraz bezpłatnego zaświadczenia lekarskiego o przyczynach uszkodzeń ciała,
  • pracownik oświaty:diagnozuje sytuację dziecka i rodziny w której przebywa, udziela opiekunom szczegółowych informacji o sposobach uzyskania pomocy, w tym prawnej, socjalnej, psychologicznej czy pedagogicznej.

Za zaletę należy dodatkowo uznać formalizację działańopisanych wyżej podmiotów. Oprócz wypełnienia stosownego formularza, pracownicy służb mają obowiązek pomóc w uzyskaniu  dowodów potwierdzających fakt stosowania przemocy. Całość dokumentów oddawana jest następnie zespołowi interdyscyplinarnemu, który w razie podejrzenia popełnienia przestępstwa może przekazać je organom postępowania karnego. W ten sposób policja lub prokuratura wraz ze zgłoszeniem otrzymuje pakiet dowodów, co znacznie przyśpiesza procedurę karną.

Wreszcie dla osoby dotkniętą przemocą zespół interdyscyplinarny opracowuje indywidualny program pomocy. Pozwala to na dostosowanie działań proporcjonalnie do danej sytuacji rodzinnej. Zespół w szczególności decyduje, czy w stosunku do osoby stosującej przemoc powinny zostać podjęte środki lecznicze, terapia czy konieczne jest skierowanie sprawy na drogę sądową.

Jak chronić się przed przemocą – krok po kroku

1)Jeśli czujesz się osobą, w stosunku do której osoba najbliższa stosuje przemoc lub jesteś świadkiem takiego zachowania osoby, względem najbliższych niezwłocznie poinformuj o tymPolicję, pracownika pomocy społecznej lub zgłoś się do najbliższej gminy (dzielnicy). Jeśli w wyniku działań osoby stosującej przemoc trafiłaś/eś do szpitala – powiedz osobie przyjmującej o przyczynach obrażeń. Podobnie, jeśli masz kontakt z nauczycielem lub psychologiem szkolnym, spróbuj porozmawiać z nimi. Osoby te powinny zareagować, podejmując wcześniej opisywane czynności doraźne,udzielając Tobie niezbędnych informacji oraz wypełniając formularz, zwany „Niebieską kartą A”. Pamiętaj, że w rozmowie z wyżej wymienionymi osobami masz prawo wymagać warunków gwarantujących swobodę wypowiedzi i poszanowanie Twojej osoby! Jeśli natomiast przemoc dotyczy dziecka to rozmowa powinna odbyć się w obecności rodzica bądź opiekuna a w razie możliwości także i psychologa. Formularz Karty A jest dość obszerny, ale pamiętaj, iż od szczegółowości odpowiedzi zależy także efektywność dalszej pomocy.

2)Po rozmowie, otrzymasz kartę z pouczeniem o swoichprawachi możliwościami dalszych działań. Jest to tzw. Niebieska Karta B. Przeczytaj uważnie jej treść, znajdziesz tam bowiem wiele przydatnych danych dotyczących definicji przemocy, obowiązków organów państwa w kwestii jej przeciwdziałaniu, opisu czynów podlegających odpowiedzialności karnej a także spis innych instytucji, które będą dążyć do polepszenia Twojej sytuacji.

3)Następnie oczekuj na wezwanie od gminnego zespołu interdyscyplinarnego.Nie obawiaj się – w skład zespołu wchodzą specjaliści zajmujący się walką ze zjawiskiem przemocy. W osobistej rozmowie z Tobą będą mogli w sposób jak najbardziej szeroki poznać problem oraz podjąć najbardziej skuteczny zestaw działań. Następnie do stawienia się przed zespołem zostanie wezwana osoba stosująca przemoc. Podczas spotkania zespół pouczy tę osobę o konsekwencjach popełnionych czynów, podejmie działania motywujące do udziału w programach edukacyjno-korekcyjnych a w razie diagnozy problemu z uzależnieniem, przekaże sprawę gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych.  Opisywane wyżej spotkania nie mogą odbywać się w tym samym miejscu i czasie.

4)Jeśli z całości ustaleń będzie wynikało, iż zachowanie osoby stosującej przemoc wypełniają znamiona czynu zabronionego, sprawa może zostać przekazana organom postępowania karnego. Zespół interdyscyplinarny rozważy jednak, czy podjęcie innych środków nie byłoby bardziej skuteczną metodą doprowadzenia do zaprzestania stosowaniu przemocy. Docelowo zespół będzie dążył do opracowania indywidualnego programu pomocy. Jego punkty mają za zadanie poprawę sytuacji życiowej osoby dotkniętej przemocą oraz jej najbliższej rodziny. Program nie jest sztywny i może podlegać modyfikacjom w razie zmiany okoliczności np. eksmisji osoby stosującej przemoc.

Procedura „Niebieskiej Karty” jest kontynuowana aż do zrealizowania indywidualnego programu pomocy lub stwierdzenia faktycznego ustania przemocy w rodzinie.

Skąd nazwa „Niebieska Karta”?

Nazwa procedury została przejęta z tytułów dwóch zarządzeń Komendanta Głównego Policji. W toku procesu w istocie korzysta się z kilku formularzy Kart:

Karta A– zgłoszeniowa, zawiera opis sytuacji w rodzinie oraz okoliczności interwencji,

Karta B – pouczenie dla osób dotkniętych przemocą,

Karta C – zawieraanalizę sytuacji osoby dotkniętej przemocą; diagnozę tworzy zespół interdyscyplinarny.,

Karta D– formularz wywiadu z osobą stosującą przemoc w rodzinie.

Jaką pomoc może otrzymać osoba dotknięta przemocą…

We wcześniejszych punktach zostały już podniesione pewne przykłady działań pomocowych względem osób dotkniętych przemocą. W formie podsumowania możemy zatem mówić o skutecznej interwencji i procedurze zmierzającej do stworzenia indywidualnego programu pomocy. Każda osoba dotknięta opisywanym tutaj zjawiskiem może jednak liczyć na dużo bardziej szczególne świadczenia. Zacznijmy od tego, iż w ramach pomocy medycznej można otrzymać nie tylko zaświadczenie lekarskie, ale również skierowanie na badania specjalistyczne (w tym psychologiczne) czy zwolnienie lekarskie do pracy.

Drugim wariantem jest pobyt w specjalistycznych instytucjach. Jeśli dla osoby byłoby niebezpieczne pozostać w domu, może zostać ona skierowana do ośrodka wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie, ośrodka interwencji kryzysowej czy domu dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży. Jeśli przemoc dotyka dzieci, mogą one skorzystać z usług do placówki opiekuńczo – wychowawczej lub instytucji wsparcia dziennego np. świetlicy, klubu, ogniska wychowawczego. Szczególne obowiązki spoczywają na pracownikach oświaty, którzy powinni objąć dziecko z rodziny dotkniętej przemocą pomocą psychologiczno-pedagogiczną w formie skierowania do klasy terapeutycznej, na zajęcia wyrównawcze i rozwijające umiejętności, konsultacje etc. W wypadku stosowania przemocy wobec dzieci niezbędne okaże się także powiadomienie sądu rodzinnego i opiekuńczego

Zważywszy na fakt, iż pomoc powinna mieć charakter całościowy, osobę korzystającą z pomocy poucza się o warunkach korzystania ze świadczeń socjalnych m.in. zasiłków z pomocy społecznej. Podobny obowiązek ciąży na szkołach, które w ramach procedur zapewniają dostęp do zasiłków szkolnych, dożywiania czy stypendiów. Jeśli osoba będąca sprawcą przemocy nadużywa alkoholu gminna komisja rozwiązywania problemów alkoholowych przekazuje nadto informacje o prawnych możliwościach przymusowego poddania leczeniu odwykowemu osoby stosującej przemoc.

W ramach kontroli sytuacji w rodzinie zarówno pracownicy opieki społecznej jak i funkcjonariusze Policji  dokonują wizytacji oraz wywiadów środowiskowych. Kontrola ta ma na celu nade wszystko ochronę bezpieczeństwa osób doświadczających przemocy.

Przemoc w rodzinie w liczbach

Trudności w zwalczaniu zjawiska przemocy w rodzinie wynika także z tzw. ciemnej liczby, czyli faktycznie nie zgłaszanych przypadków. Jak wynika z badan CBOS z 2005 aż 27% respondentów doświadczyło przemocy psychicznej a 11% oznak przemocy fizycznej.  W 2010 z tytułu znęcania się skazano w Polsce 13,5 tysiąca osób…

… i osoba stosująca przemoc

Paradoksalnym wydaje się stwierdzenie, iż osobie stosującej przemoc należy się pomoc. Biorąc pod uwagę specyfikę zjawiska przemocy w rodzinie, działanie określane jako pomoc mogą okazać się jednak dużo bardziej skuteczniejsze, niźli tylko wszczęcie w stosunku do sprawcy postępowania karnego. Po pierwsze, skłonności do reagowania agresywnego czy stosowania przemocy psychicznej (tzw. przemocy chłodnej) mogą mieć podłoże w uzależnieniu, cechach osobowości sprawcy czy pojmowaniu własnych czynów. Działania i zaniechania mogą podlegać korekcji. Po drugie, sam skazanie sprawcy nie rozwiązuje bieżącego problemu, jeśli osoba nadal będzie przebywać w pobliżu swoich ofiar.

Podstawowym środkiem jest pouczenie potencjalnego sprawy o tym, iż jego działania mogą być traktowane jako przestępstwa oraz jaka kara grozi mu z tego tytułu. Pouczenie stanowi środek dyscyplinujący o niskiej dolegliwości a zarazem skuteczny w przypadku części osób. Może on zostać wsparty narzędziem kontroli w postaci cyklicznych wizyt pracownika pomocy społecznej lub funkcjonariusza policji w miejscy zamieszkania.

Szerszy katalog działań pomocowych przeznaczony jest dla osób z problemem alkoholowym lub innymi uzależnieniami. Taki sprawca może zostać skierowany do udziału w grupie wsparcia dla osób współuzależnionych, w grup terapeutycznej lub samopomocowej. Rozwiązania te oparte są na samorozwoju jednostki, jej edukacji oraz wsparciu grupy.

Jeśli sprawca w żaden sposób nie jest w stanie „pomóc sobie sam”, konieczna wydaje się odpowiednia reakcja organów postępowania karnego. Czasem jednak od sankcji karnej dużo bardziej skuteczne wydają się stosowane w toku postępowania przygotowawczego środki zapobiegawcze. Na uwagę zasługuje szczególnie jeden z nich, wprowadzony przez Ustawę z dnia 10 czerwca 2010 r. – nakaz opuszczenia lokalu mieszkalnego. Na mocy art. 275a Kodeksu postępowania karnego do wyprowadzki może zostać zmuszona osoba, która popełnia umyślne przestępstwo przeciwko wspólnie zamieszkującym z nią pokrzywdzonym. Nakaz wydaje się na 3 miesiące, ale sąd może zadecydować o dalszy, przedłużeniu tego okresu.

Czy przemoc w rodzinie to tylko przestępstwo znęcania się?

Sprawy dotyczące znęcania się nie należą do bardzo łatwych. Co prawda procedura Niebieskiej Karty ułatwiła kwestię pozyskiwania dowodów to zgłaszając sprawę warto rozważyć, czy czyn, którego padliśmy ofiarą, może być przestępstwem innym niż znęcanie się określone w art. 207 Kodeksu karnego (w skrócie kk). Dla przykładu przemoc seksualna może przyjąć formę gwałtu (art. 197 kk), przemoc psychiczna postać groźby (art. 190 kk) a przemoc fizyczna – naruszenia nietykalności cielesnej (art. 217 kk) etc.

Czy istnieją także inne sposoby ochrony?

Mimo że procedur „Niebieskiej Karty” ma charakter regulacji kompleksowej, odnoszącej się do różnych sposobów walki z przemocą i angażująca szerokie grono podmiotów – prawo zawiera dużo więcej  narzędzi, mogących służyć ochronie osób dotkniętych przemocą. Szczególne regulacje zawierają tutaj m.in. przepisy prawa cywilnego oraz rodzinnego, w tym w zakresie pozbawienia władzy rodzicielskiej. Bardzo skutecznym środkiem może się okazać orzeczenie eksmisji członka rodziny, który dopuszcza się przemocy. Oprócz wspomnianego wyżej nakazu opuszczenia lokalu, można wnosić o eksmisję w na podstawie m.in.:

  • ustawy o ochronie praw lokatorów: zgodnie z art. 13 ust. 2 ustawy, jeśli lokator swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkanie, jego małżonek (także były) lub inny lokator mogą wystąpić z powództwem o nakazanie przez sąd eksmisji. Osobie stosującej przemoc nie zapewnia się lokalu socjalnego ani nie chroni jej tzw. okres ochronny,
  • Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego: w ramach orzeczenia rozwodu sąd orzeka o wspólnie zajmowanym mieszkaniu małżonków. Gdyby jeden z nich swym rażąco nagannym postępowaniu uniemożliwiał wspólne zamieszkanie, na wniosek drugiego małżonka sąd może orzec eksmisję „niepokornego” (art. 58 § 2),
  • ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie: 11a dopuszcza możliwość zobowiązania przez sąd do opuszczenia lokum osoby, która stosując przemoc w rodzinie czyni niemożliwym wspólne zamieszkanie. Orzeczenie powinno zapaść w ciągu miesiąca licząc od dnia złożenia wniosku.

Artykuł pierwotnie zamieszczony został

w Rembertowskim Dodatku Profilaktycznym

Czerwiec 2013, str. 2

Rodzaje przemocy:

Należy pamiętać, że istnieją różne rodzaje przemocy. Nie należy jej zatem zawężać tylko do agresji fizycznej. Według Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych wyróżnia się:

  • Przemoc fizyczną bicie, duszenie, popychanie, szturchnięcia, ciągnięcie za włosy
  • Przemoc psychiczną ciągłe krytykowanie, poniżanie, ograniczanie kontaktów z ludźmi
  • Przemoc materialną niszczenie mienia, zakaz pracy, upokarzające „wydzielanie” kwot
  • Przemoc seksualną gwałt, zmuszanie do nieakceptowanych praktyk seksualnych
  • Zaniedbywanie porzucenie dzieci lub osób chorych, niezaspokajanie ich potrzeb.

Artykuł pierwotnie zamieszczony został

w Rembertowskim Dodatku Profilaktycznym

Czerwiec 2013, str. 2